Gastbijdrage: De ontwakende transitie in de wereld

Een paar jaar geleden voelde ik frustratie als ik het nieuws hoorde. Ik wilde bijdragen aan een harmonieuze en duurzame maatschappij, maar wist niet hoe en zag het om me heen alleen maar slechter worden. Totdat ik iemand hoorde zeggen: ‘Be the change.’ Die kwam binnen. Ik veranderde van bank en nog een paar dingen die mijn hart me ingaf. Dat gaf zoveel inspiratie dat ik een zoektocht begon. Ik begon te zien dat er heel veel bewegingen zijn die het nieuws niet halen, maar wel de bouwstenen vormen voor een nieuwe maatschappij. Ze leken me echter te onbelangrijk om een totaal regime omver te gooien. Totdat ik een boek las over de mechanismen die een maatschappelijk systeem veranderen. En nu zie ik dat de transitie al jaren voor mijn neus gaande is. Toen ik dat begon te delen met mensen, ervoer ik dat veel mensen, net als ik destijds, het alleen maar slechter zien worden. Dat is ook zo, maar tegelijkertijd is de verandering ook gaande. Dit artikel is daarom bedoeld als impuls om die verandering te herkennen. Alleen dat al helpt volgens mij om de transitie te steunen. Bovendien geeft het je positieve energie en een totaal andere kijk op de maatschappelijke ontwikkelingen. Er is een transitie gaande De maatschappij is sterk in beweging: sociale onrust, djihadisme, financieel/economische crisis, werkloosheid, corruptie, klimaatverandering, verlies van biodiversiteit, etc. Het zijn bewijzen van het niet meer voldoen van het huidige maatschappelijk systeem, wat op alle gebieden zichtbaar wordt: sociaal, financieel, economisch en in natuur en milieu. Er is sprake van een totale systeemcrisis. Volgens professor Rotmans (hoogleraar in transities aan Erasmus Universiteit) is er een transitie gaande van een oude, centraal geleide, verticale samenleving (met zijn top-down benadering en gerichtheid op geld, efficiency en resultaat) naar een nieuwe, decentrale, horizontale (van onderop gestuurde) samenleving met respect voor elkaar en de natuur. Ook Naom Chomsky (anarchistisch denker en emeritus hoogleraar aan het MIT) ziet het heersende systeem zwaar onder druk staan. Hij ziet een klassenstrijd tussen een elite met macht, geld en banen en het volk als de belangrijkste factor hierin. Deze klassenstrijd uit zich in sociale onrust, onvrede, populariteit van petitie-sites en sociale bewegingen (als Avaaz, Thrive-movement, Urgenda), een steeds bredere kloof tussen burger en politiek en steeds meer actie tegen maatschappelijke, politieke beslissingen of tegen instituten zoals de EU, banken of multinationals. Chomsky spreekt van een onomkeerbaar veranderingsproces naar een meer sociale en rechtvaardige maatschappij. Maar zegt hij, zoals de historie aangeeft bij het realiseren van arbeidersrechten, kiesrecht, vrouwenrechten (of het omvallen van het IJzeren Gordijn of de Arabische Lente), het hoe en wanneer het bestaande systeem zwicht, valt niet te voorspellen. Rutger Bregman wijst er terecht op dat de revoluties vaak voortkomen uit de kracht van het idee, gecombineerd met durf en vastberadenheid. De transitie is gaande op alle niveaus en sectoren van de samenleving De transitie uit zich in de vele veranderingen in de maatschappij, op alle niveaus: zowel (inter)nationaal als lokaal, in alle sectoren (zorg, ruimtelijke ordening, etc) en geïnitieerd door de overheid, burgers, zzp-ers als zowel bedrijven. Sommige zijn heel innovatief, tegen het overheersende systeem in, anderen zijn welkome veranderingen binnen het systeem. De site www.nederlandkantelt.nl is bedoeld om de vele innovaties in de diverse sectoren in publiekelijk bekend te maken en veranderaars met elkaar te verbinden. Het boek van Annemarie Rakhorst “De kracht van duurzaam veranderen” geeft een overzicht van de inspanningen van het (inter)nationale bedrijfsleven om duurzaamheid in de organisatie te realiseren. En de vele burgerinitiatieven, de trend van consuminderen, delen en lenen van spullen en diverse sociale bewegingen, geven aan dat er ook bij burgers een diepgaande verandering in denken en gedrag plaats vindt. Wat mij het meest boeit is of er al beweging is in de krachten die het overheersende systeem bepalen: ons (inter)nationaal economisch/financieel model, het belastingstelsel en ons democratisch bestel. Daar zie ik nog geen doorbraken, maar wel innovatieve initiatieven, de bouwstenen voor een nieuw systeem. Deze website, De Grote Transitie, brengt bij uitstek de concrete en goed onderbouwde alternatieven in kaart. Het geheel was voor mij een enorme eye-opener, de transitie is gaande in de maatschappij! Alleen zie je het niet terug in het nieuws omdat het langzaam gaat, niet ‘spectaculair’ is en op macro-niveau nog niet zichtbaar. Let wel, ik zeg niet dat het goed gaat in de maatschappij. Ik geloof dat we radicaal van denkwijze, waarden en lifestyle moeten veranderen. Er is waarschijnlijk een grotere crisis nodig om de mensheid daartoe te bewegen. Maar tegelijkertijd zie ik ook een nieuwe maatschappij verschijnen. Wat kan je zelf doen? 1            Steun bewust de transitie door je aandacht en meningsvorming Als we allemaal zouden beseffen dat de wortels van alle problemen (sociaal, milieu, financieel/economisch) aan elkaar gekoppeld zijn, dat we in een transitie zitten en dit herkennen, zal er meer aandacht voor de transitie komen. Dan zal de media volgen in plaats van alleen maar negatieve berichtgeving te brengen. Wat liefde en aandacht krijgt dat groeit, wat geen aandacht krijgt sterft van zelf af. Dus op de eerste plaats is nodig dat we weten waar we maatschappelijk staan (mbt natuur, sociaal, financieel/economisch) en wat er gaande is aan positieve veranderingen, dan zal vanzelf helder worden wat er nog moet gebeuren en hoe een nieuwe rechtvaardige maatschappij ingericht moet worden. 2             Verbind je passief of actief met initiatieven (platforms, buurtprojecten, actiegroepen) die je raken In de voorbeelden per sector worden een aantal projecten genoemd. Maar er zijn er uiteraard veel meer. Waarschijnlijk ook m.b.t. de onderwerpen die je interesseren. Ook zijn er ongetwijfeld bij jou in de buurt mogelijkheden, als je lokaal actief wilt zijn. Er zijn vele manieren om een project of platform te steunen. Soms door lid te worden, soms door geld te doneren en soms door actief mee te doen. Naast projecten zijn er ook platforms of groepen die actie ondernemen tegen bepaalde besluiten of tegen bepaalde aspecten van het bestaande systeem. Economy Transformers, Urgenda, United by Passion en De Grote Transitie zijn daar (inter)nationale voorbeelden van. 3            ‘Be the change’ en maak daar eventueel je beroep van Je kunt ook heel praktisch bijdragen aan een nieuwe wereld, door zoveel mogelijk voor te leven hoe je wilt dat het wordt. Dat kan variëren van je leefstijl veranderen, bijvoorbeeld door minder en duurzamer te consumeren tot het nemen van enkele acties, zoals overstappen op een duurzame bank, meer biologisch voedsel kopen of dat wat je inspireert op basis van één van de duurzaamheidstests die op internet te vinden zijn (b.v. http://www.wnf.nl/voetafdruktest/). Als je echt geïnspireerd bent om mee te helpen de wereld te veranderen en daar tevens je inkomen uit wil halen, kan je overwegen het gratis boek te lezen en de cursus te doen van Ryan Eliason: “The ten best ways to get paid for changing the world”. Wil je meer weten? Lees dan mijn overzicht van transitie-initiatieven wereldwijd. - Bart van Baarsen Reacties welkom op bvb@arjuna.nl

Hoe vergroen je een belastingstelsel? Het Kabinet-Rutte weet zich in elk geval geen raad, bleek de laatste weken. Het bewijst het onvermogen van de zittende politiek om zich een paar stappen vooruit te denken. Klaas van Egmond, hoogleraar milieukunde en SER-lid, weet zich daarentegen als geen ander te verplaatsen in de mogelijkheden van een nieuwe economie. Van Egmond hield op onze uitnodiging op 19 oktober een lezing in Utrecht over de vergroening van het belastingstelsel. Hij constateert dat de afgelopen decennia alleen het laaghangende fruit is geplukt en daarom niet is aangestuurd op de waarden die we belangrijk vinden. Volgens Van Egmond maakt een koolstoftax de grootste kans op succes of afzienbare termijn. Het beprijzen van CO2-uitstoot treft een groot en belangrijk deel van de industriële milieuschade en de wetenschap is compleet. Het draagvlak is ook groot: veel overheden, bedrijven en natuurlijk burgers steunen de koolstoftax. En het beschermt ons tegen nodeloze complexiteit. Volgens Van Egmond zijn veel regelingen en systemen zo complex geworden dat we de controle zijn kwijtgeraakt en van de ene dwaling in de ander geraken. Koolstof is helder, elke molecuul CO2 heeft hetzelfde effect en dient gelijk behandeld en 'beboet' te worden. Na Van Egmonds voordracht gingen Carla Dik-Faber (ChristenUnie), Giuseppe van der Helm (Tax Justice/VBDO), Niels van der Stappen (Duurzaamheidsoverleg politieke partijen, DoPP) en Paul Metz (Platform DSE) met elkaar en met de zaal in discussie over de beste mix van belastingen. Een koolstofbelasting alleen brengt ons nog niet naar een duurzame economie, dus wordt ook gedacht aan het belasten van grondstoffenverbruik en andere vormen van 'onttrokken waarde'. DoPP en Platform DSE beraden zich nog over hoe zij de geleerde lessen aan de politiek kunnen aandragen. ▶  Bekijk het filmpje met Klaas van Egmond terug

Vanavond gaat het over de vergroening van ons belastingstelsel. In een notendop komt het erop neer dat het logisch, eerlijk en duurzaam is, om te belasten wat schaars is en wat schade aan ons milieu en welzijn toebrengt. Dan is het eigenlijk heel simpel. Veel grondstoffen zijn schaars en niet hernieuwbaar. De zekerheid om over die onmisbare grondstoffen te kunnen beschikken is cruciaal voor onze welvaart en welzijn en voor een houdbare economie. Het uitputten van deze grondstoffen zouden we moeten ontmoedigen en dus stevig belasten. Dat stevig belasten geldt ook voor al die activiteiten die ons milieu vernietigen en ons welzijn verminderen. Je kunt dit het belasten van onttrokken waarde noemen; een BOW. Tegelijkertijd zouden niet of weinig moeten belasten wat we in overvloed hebben en wat we willen stimuleren. In Nederland en Europa is er een overvloed aan arbeid want er is een enorm tekort aan banen. Dit gebrek aan werk is, om aan te sluiten op wat nu de media en de gemoederen domineert, waarschijnlijk ook het grootste probleem als het gaat om de integratie van asielzoekers want het hebben van werk is uiteindelijk de belangrijkste integratiemotor. Omdat er een overvloed aan arbeid is, zouden we arbeid dus niet of veel minder moeten belasten. Dan gaat het niet alleen over de gedeeltelijke afschaffing of verlaging van de loonbelasting. Dan gaat het over de Belasting op Toegevoegde Waarde; de BTW Waarde aan producten wordt namelijk voor een belangrijk deel via arbeid toegevoegd. Arbeid die echt, en dus duurzaam, waarde toevoegt, zou je dus niet moeten belasten. Maar we doen precies andersom: we belasten arbeid veel te zwaar en het verspillen van kostbare grondstoffen en activiteiten die ons milieu aantasten niet of nauwelijks. Hoe is dat in hemelsnaam mogelijk? Zeker als we bedenken dat door het heffen van groene belastingen arbeidsintensieve sectoren zoals reparatie, recycling en hergebruik, het energiezuinig maken van huizen, het opwekken van duurzame energie, het bevorderen van een houdbare en dus ecologische landbouw en het investeren in kennis daarover in Nederland en Europa, dat juist in die sectoren vele miljoenen banen zullen ontstaan en dat vaak met inzet van mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt. Waarom wordt dat dan niet gedaan, wat houdt ons dan tegen? Waarom strandt juist een van de belangrijkste hervormingen, die van ons belastingstelsel, waar andere wel doorgevoerd worden? Dat heeft te maken met conservatief denken over onze belastinggrondslagen zowel bij links als rechts in de politiek. Overigens zijn er binnen het politieke veld ook belangrijke verschillen in opvatting zoals over belasting op winst en vermogen en over het belasten van inkomen dat niet met arbeid wordt verworven, maar louter door geld met geld te maken. Een andere oorzaak is dat in onze economie alleen dat waarde heeft wat in geld valt uit te drukken, terwijl heel veel van waarde niet in geld uit te drukken is. De kwaliteit van het milieu, van de zorg en van het onderwijs worden bijvoorbeeld niet gemeten in onze belangrijkste welvaartsmeter: de groei van het BBP. Dat niet meten geldt ook voor de grote verschillen in inkomen en vermogen terwijl die aantoonbaar slecht zijn voor koopkracht en welvaart. Bovendien doen veel milieuvernietigende activiteiten en het herstel daarvan ons BBP groeien, terwijl ze onze welvaart overduidelijk verminderen. Wat de politiek weerhoudt om ons belastingstelsel grondig op de schop te nemen heeft dus te maken met verschillen in opvatting over wat van waarde is. Dan gaat het om moraal en dus ook om de belastingmoraal die dragende kracht achter ons belastingstelsel is. Wat is gezien dit alles een begaanbare weg richting een belastingmoraal en de daarop gebaseerde grondslagen die dat conservatieve denken binnen de samenleving en politiek overwint en een brug slaat tussen die tegengestelde, meestal op verschillende belangen gebaseerde opvattingen? Wij van PlatformDSE denken die weg te kunnen vinden door het debat te richten op een overstijgend samenbindend belang. Dat is het belang van grondstofzekerheid, van voldoende energie, van een gezond milieu, van genoeg banen en van een leefbare toekomst voor onze kinderen. Dat zijn geen onderwerpen van links of van rechts of zouden dat niet moeten zijn. De waarde van al die zaken zou breed binnen de politiek en onder de bevolking gedeeld moeten worden. Dat zijn allemaal zaken die niet alleen cruciaal zijn voor onze bestaanszekerheid en welvaart, maar ook de basis vormen van een houdbare economie. Maar zelfs als over het belang van een op duurzaamheid gebaseerd belastingstelsel meer concensus zou komen, zijn we er nog niet. Een idee kan namelijk goed zijn, het gaat ook om de uitvoerbaarheid daarvan. Arbeid veel minder belasten is eenvoudig uit te voeren, maar hoe geven we een prijs aan de uitputting van schaarse grondstoffen en het belasten van ons milieu. En hoe we zorgen dat er alles bij elkaar voldoende belasting binnenkomt en met name mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt voldoende inkomen hebben? Zijn daar goede modellen en berekeningen voor? Is bijvoorbeeld een CO2-heffing goed uitvoerbaar? Kan dat als Nederland of moet dat bij voorkeur binnen Europa dat zeker op dit moment niet uitblinkt in eensgezindheid? Hoe voorkom je fraude want de huidige BTW is behoorlijk fraudegevoelig.En hoe beïnvloed je de manier waarop grondstoffen buiten Europa gewonnen en verwerkt worden en hoe beperk je de hoeveelheid daarvan? En moeten we naast een duurzamer belastingstelsel niet meer naar in wet- en regelgeving vastgelegde geboden en verboden en in uitzonderingsgevallen zelfs naar het instellen van quota? Er is meer. Nu profiteren grote, vaak mondiaal opererende bedrijven van de regelgeving rond productie, en van talloze belastingvoordelen en belastingontwijkingsconstructies waardoor zij bijzonder weinig belasting betalen. Denk ook aan handelsverdragen zoals TTIP die met name in het belang van multinationals zijn. Ook hebben deze bedrijven een leger van lobbyisten en juristen in dienst die hun belangen verdedigen en zijn hun lijntjes met de politiek en een aantal ministeries vaak kort. Daardoor zijn kleinere, nationaal en regionaal opererende bedrijven en coöperaties overduidelijk in het nadeel, terwijl deze van groot belang zijn voor een circulaire economie; een economie gebaseerd op het sluiten van kringlopen op een zo laag mogelijk niveau. Deze zogeheten juistschaligheid is waar we naartoe moeten. Dus hoe zorgen we ervoor dat een beter, rechtvaardiger en groener belastingstelsel juist deze bedrijven en coöperaties meer bevoordeelt of niet benadeelt? Er zijn kortom vele vragen te beantwoorden die voor een deel in de komende inleidingen en het debat daarna aan de orde zullen komen. Daarbij gaat het, ook als het om mogelijke oplossingen gaat, vaak om dwarsverbanden. Juist die dwarsverbanden probeert PlatformDSE in De Grote Transitie te leggen. Het draait allemaal om een dienstbare economie en om bestaanszekerheid voor iedereen nu en in de toekomst. Daar wil ons platform met De Grote Transitie aan bijdragen. Frans van der Steen

De campagne ‘De Grote Transitie’, die door het Platform DSE is gestart, staat niet op zichzelf. Het is een internationale beweging, die steeds vaker de term ‘The Great Transition’ gebruikt. Het is een beweging die heel breed is en over vele thema’s gaat, zoals energie, voeding, bouwen, de grondstoffen en handel in het algemeen. Gezien die thema’s gaat het dus in feite over economie, over ons gezamenlijke huishouden, lokaal, nationaal en mondiaal. Binnen de transitiebeweging is het gevoel gegroeid dat we alleen op de diverse thema’s meer duurzaamheid kunnen bereiken als vooral ook de huidige neoliberale economie flink van koers verandert. Daarom is de aandacht voor een duurzame en solidaire economie de laatste jaren fors toegenomen. Internationaal In Groot-Brittannië is het de NEF in Londen, de New Economics Foundation, die al enkele jaren campagne voert voor ‘The Great Transition’ (zie deze pagina). Ze maakten een basisdocument en zijn ook op diverse deelthema’s actief, zoals de geldschepping, het energiebeleid, ‘clone towns’ (het feit dat steden steeds meer eenvormig worden door al die internationale winkelketens) en landbouw/voedsel. In de Verenigde Staten huist het ‘Great Transition Initiative’, opgericht in 2003 vanuit de scenario-studies van de ‘Global Scenario Group’. Zij vormen een internationaal netwerk voor de verkenning van de concepten, strategieën en visies voor een Grote Transitie. Ook uit de VS komt het boek ‘The Great Transition’ van Lester Brown, dat vooral gaat over de immense veranderingen die op energiegebied moeten gaan gebeuren. Maar energie heeft ook direct te maken met de mondiale voedselproductie, vervoer, met bouwen en renoveren enzovoort. In België is het bijvoorbeeld de journalist Willy de Backer, die regelmatig info over belangrijke ontwikkelingen rondstuurt met als motto ‘Scooped onto The Great Transition’, samen met een kort commentaar. Daar kun je je gratis op abonneren. Zie voor meer info en de vele scoops zijn site ‘The Great Transition’. In Denemarken vinden we de beweging ‘Omstilling Nu’ (Transitie Nu). Zij willen de contouren van een duurzaam en solidair economisch systeem schetsen en de politiek en samenleving in beweging zetten. Op 14 en 15 november organiseren ze hun tweede grote conferentie over praktische middelen om de transitie te bewerkstelligen. In hun bibliotheek vinden we onder andere het boek ‘Den Store Omstilling’ van Jørgen Steen Nielsen – ja, De Grote Transitie! Ook de Degrowth-beweging In vele landen, en met name in Europa, is de ‘Degrowth-beweging’ actief, die de grote transitie bepleiten naar een geplande krimp-economie, uitgaande van het feit dat de Aarde nu al ruim 50% overbelast is (global overshoot). Dat betekent dat we samen, met ruim 7 miljard mensen, sinds ongeveer 1970 veel meer consumeren dan de Aarde duurzaam kan opbrengen. En daardoor teren we nu in op de mondiale hulpbronnen (denk aan hout , vis en grondstoffen) en de kwaliteit van onze leefomgeving degradeert (bijv. klimaatverandering, fijn stof en plastic soep). Er zijn intussen vier internationale congressen gehouden. De laatste was in Leipzig (2014) en de volgende is in Budapest (september 2016).

Als het om economie en duurzaamheid gaat is er geen ‘silver bullet’. Toch is er één maatregel die zowel de economie als het milieu direct een grote dienst zou bewijzen: het verlagen van de belasting op arbeid en het tegelijkertijd verhogen van de belasting op grondstoffen, grondgebruik en schadelijke emissies. Samen noemen we dat de vergroening van het belastingstelsel. Maandag 19 oktober van 20.00 tot 22.00 discussiëren we hierover in Utrecht. Het onderwerp zal uitgebreid worden ingeleid door de volgende ingewijden: Klaas van Egmond (Sociaal-Economische Raad, Sustainable Finance Lab) maakt u wegwijs in de noodzaak tot een duurzaam economisch systeem en geeft zijn visie op de vergroening van het belastingstelsel. Van Egmond is zich als hoogleraar geowetenschappen is gaan toeleggen op economische vraagstukken en schuwt daarbij geen enkel politiek of economisch dogma. Carla Dik-Faber, Tweede-Kamerlid voor de ChristenUnie, neemt met ons door hoe de recente voorstellen voor een belastingherziening zijn gestrand. Die uitstel is overigens niet heel erg; ook volgens Dik-Faber mag er véél meer groene en sociale ambitie in de belastingverschuiving, waar zij uitgebreid op in zal gaan. Giuseppe van der Helm is directeur bij de Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) én voorzitter van Tax Justice Nederland. Daarvoor werkte Giuseppe bij DSM, Sigma Coatings en Valvoline Europe. Ook Giuseppe geeft zijn visie op de vergroening van het belastingstelsel. Martijn Blom werkt sinds 1999 als milieueconoom bij CE Delft, met als specialisaties evaluatie van milieubelastingen en fiscale vergroening. Zijn ambitie is bij te dragen aan haalbare en effectieve economische instrumenten in het milieubeleid en een verdere vergroening van het belastingstelsel. Van Paul Metz, lid van Platform DSE, hoort u over de fundamentele ideeën en oplossingsrichtingen: heffingen over de waarde van land en bodemschatten, met vervolgens de eerlijke verdeling van de vruchten van de Aarde (het Earth Dividend). Met een voorwoord van Frans van der Steen (Platform DSE). Er is ruime tijd voor discussie met de zaal. Inloop: 19.30. Aanvang: 20.00. Programma duurt tot uiterlijk 22.00. Lokatie: Instituto Cervantes, Domplein 3, Utrecht Schaf hieronder uw toegangsbewijs aan! (Ziet u niets? Klik dan hier.)

Op Wereldmilieudag, 5 juni, lanceerden we De Grote Transitie samen met Jan Terlouw (voormalig minister van economische zaken en vicepremier), Bas Eickhout (Europarlementariër voor GroenLinks en nr. 1 van de Duurzame 100), Irene van Staveren (hoogleraar economie, Erasmus Universiteit Rotterdam) en George van Houts (acteur bij ‘De Verleiders’ met het recente stuk ‘Door de bank genomen’). Bekijk het videoverslag (12:07 min.) voor een impressie van de lancering. Lancering De Grote Transitie, 5 juni 2015 from Platform DSE on Vimeo.

Jan Rotmans, hoogleraar transitiekunde aan de Erasmus universiteit en oprichter van Urgenda en DRIFT, is ambassadeur voor De Grote Transitie voor het thema Energietransitie. De stelling bij dat thema luidt: Investeer in de noodzakelijke energietransitie en schakel binnen twintig jaar over naar 100% hernieuwbare energie Professor Rotmans, hoe ziet u de transitie van fossiele naar duurzame energie? De transitie van fossiele naar hernieuwbare energie is eigenlijk een omschakeling naar een ander soort economie, waarin we niet meer uitgaan van het centraal produceren en leveren van fossiele energie, maar van de decentrale productie en levering van duurzame of hernieuwbare energie. Dat betekent eigenlijk een heel andere infrastructuur; een heel andere wijze van opwekken. De energietransitie is eigenlijk primair een machtsstrijd, omdat er een heel dominant fossiel energieregime is. De opkomende macht van duurzame en decentrale energieopwekking staat te springen om de macht over te nemen. Maar de bestaande macht heeft alle machtsmiddelen in handen. Kijk bijvoorbeeld naar de infrastructuur: deze is helemaal ingericht op fossiele energie. Dit geldt ook voor subsidies, die in Nederland, maar ook wereldwijd, grotendeels naar fossiele energie gaan. Kijk je naar de kennisontwikkeling, dan zie je dat ook die voor het overgrote deel fossielgericht is. Dus alle wegwijzers staan richting fossiele energie. Dat betekent dat er de komende tientallen jaren een enorme machtswisseling moet plaatsvinden. Dat gaat zowel over de ‘hardware’ als over de ‘software’. Waarom is de energietransitie zo urgent? De energietransitie is urgenter dan ooit, omdat we eigenlijk al dertig jaar bezig zijn met heel weinig resultaat, zeker in Nederland. Wij hebben in dertig jaar tijd een paar procent meer duurzame energie opgewekt, op het totaal bekeken. Dat is natuurlijk ontstellend weinig. Het moet sneller! Eigenlijk kunnen we alles al, omdat het toch primair draait om de zon, wind en biomassa. Als we alleen al kijken naar een probleem als klimaatverandering, waar ik dertig jaar geleden aan begon te werken, dan zie je dat er nu zo veel meer kennis beschikbaar is over klimaatverandering dan toen. En dat alleen al legitimeert de transitie naar duurzame energie. Als we daar nog langer dan twintig jaar over doen, komen we op een heel riskant terrein uit: gevaarlijke en onomkeerbare klimaatverandering. Dat moeten we echt niet willen. In uw boek Verandering van tijdperk. Nederland kantelt geeft u aan dat Nederland achterblijft. Hoe kunnen we Nederland sneller laten kantelen? We moeten alle energie die er in Nederland is – overdrachtelijk gesproken – mobiliseren. In honderden gemeenten, steden en dorpen vinden tal van initiatieven plaats. Maar het telt nog niet op tot iets groters. Heel veel mensen willen wel meedoen, maar weten niet goed hoe. Dus we moeten in ieder geval zorgen dat er zo veel mogelijk mensen mee gaan doen door het verhaal beter te vertellen, wat de voordelen van duurzame energie zijn, individueel maar ook globaal. We moeten wat wetten en regels gaan veranderen, die nog in de weg zitten, die wegwijzen richting fossiele energie, om te zorgen dat die transitie naar duurzame energie sneller verloopt. En we moeten meer verbinden en stimuleren, onderzoeken wat er al loopt. Uiteindelijk moet het toch vanuit de positieve prikkels komen. Er zullen dan gemeenten in 15 tot 20 jaar energieneutraal worden. En er zijn al heel wat plannen en er lopen heel veel projecten. Voor het overgrote deel is het een organisatorisch vraagstuk. Kan een beweging van onderop de transitie leiden? De politiek heeft zich onmachtig getoond in het leiden van de energietransitie. Daarom zijn mensen, zoals ik, druk bezig met het ontwikkelen van die maatschappelijke beweging om die transitie te versnellen. Dat kun je ook instrumenteel zien: als er meer druk komt vanuit de samenleving, wordt de politiek wel gedwongen om die transitie sneller in te zetten. Dat is anders dan vijftien jaar geleden. Men ziet ook de urgentie omdat men niet nog afhankelijker wil worden van bijvoorbeeld Poetins Rusland. De geopolitieke dimensie zet er dus meer druk op. Langzamerhand kunnen we zeggen dat er wel een paar honderdduizend mensen zijn in Nederland die deel uit maken van die energietransitie. Dat zijn mensen die al lang bezig zijn met hun eigen huis energiezuinig te maken door bijvoorbeeld zonnepanelen te nemen, of in een energiecoöperatie deel te nemen. Op allerlei manieren zijn ze al bezig. Wij moeten eigenlijk zorgen dat die beweging snel veel groter wordt om nog meer druk uit te oefenen op de politiek. Wat is de rol van de politiek in de transitie? Pakweg 30 tot 40% van de opgave zit in de gebouwde omgeving: in woningen, kantoren, ziekenhuizen en winkelcentra. Die moeten we snel energieneutraal maken. We weten hoe dat technisch gerealiseerd kan worden! We moeten de industrie laten omschakelen naar groene grondstoffen. Daarbij is de overheid onmisbaar. Er zijn genoeg publieke en private partijen die er al mee bezig zijn, het moet alleen sneller. De industriële omschakeling gaat namelijk te traag. Aan de ene kant wordt er lang niet genoeg ingezet op energiebesparing, aan de andere kant is er ook onvoldoende vergroening van het productieproces. De omschakeling van olie als basisgrondstof naar biomassa moet nog voor het overgrote deel plaats vinden. De overheid heeft daar een sleutel in handen, omdat ze bijvoorbeeld fiscaal bedrijven kan stimuleren om over te schakelen op tweede, derde generatie biomassa en aan de andere kant maatregelen kan nemen om bedrijven die dat niet doen, te straffen. De overheid speelt ook een cruciale rol bij het aanleggen van een decentrale infrastructuur. Als we echt naar die slimme netwerkstructuur willen, moeten ze veel meer geld gaan steken in de decentrale infrastructuur, en de centrale opwekkingsstructuren loslaten. Wat mij betreft worden we onafhankelijk van gas door zo veel mogelijk bestaande woningen en gebouwen los te koppelen van de gasinfrastructuur. Heeft u nog tips voor De Grote Transitie? Richt je niet alleen op de overheid en politiek Den Haag. Richt je juist op de samenleving, want er is al ontzettend veel gebeurd de afgelopen jaren. Er zijn al heel veel mensen gemobiliseerd. Het gaat er nu om dat we elkaar die positieve inspirerende verhalen laten vertellen. We zijn als Urgenda bijvoorbeeld van plan om dat verhaal in Friesland dorp voor dorp te gaan vertellen en zorgen dat ze stuk voor stuk energieneutraal worden. Ik zie niet zo veel in de topdown-plannen. Ik zie wel veel in een overheid die richting geeft en ook ruimte biedt. Richt je dus hier meer op die samenleving, want die is langzamerhand rijp om de transitie te versnellen.

Heb je het al wel eens aangekaart? Bijvoorbeeld op je werk, aan de universiteit, richting je bank, verzekeraar of pensioenfonds, of gewoon thuis aan de keukentafel? Eigenlijk moeten we nu overal die cruciale vraag stellen: in hoeverre steunen we nog de fossiele energie-bedrijven? Want daar moet nu echt een einde aan komen, door hun aandelen te verkopen en dus te divesteren, zoals dat heet. Jan Juffermans legt in dit artikel uit waarom dat hard nodig is. En met de bijgeleverde poster kun je het punt makkelijk op een of meer agenda’s zetten. 400.000 ‘klimaatdoden’ We zijn nu al zeker 25 jaar bezig met de klimaatproblematiek. En net zoals met bijvoorbeeld roken en de asbestzaak, duurt het weer veel te lang voordat er echt effectief actie wordt ondernomen, terwijl de opwarming van de Aarde vele malen ernstiger is. Klimaatwetenschappers zijn daarom zeer ongerust. Hun voorspellingen komen steeds eerder uit dan verwacht. IJskappen smelten, de oceanen verzuren en de golfstroom vertraagt. Extreem weer neemt zienderogen toe. De Climate Vulnerability Monitor telt per jaar al 400.000 ‘klimaatdoden’, vooral in armere landen. Hoeveel erger moet het nog worden voordat iedereen wakker is geschud? De hoop is nu met name gevestigd op de divestmentbeweging. Die begon in Noord-Amerika, maar is nu wereldwijd actief. Vele instellingen en gemeenten doen al mee, zoals bijvoorbeeld de Stanford University en gemeenten als Berkeley, San Francisco en Seattle. De eerste Europese gemeenten zijn Boxtel, Örebro, Oslo en Oxford. Zie de hele lijst van alle fossielvrij verklaarde gemeenten en de vele instellingen op: http://gofossilfree.org/commitments/ Gevaarlijke Carbon bubble Naast de klimaatverandering is er ook het grote financiële gevaar: de Carbon bubble. Diverse onderzoeken maakten duidelijk dat nog slechts 20% van de bekende fossiele voorraden nog gebruikt kan worden, omdat we anders zeker boven de 2 graden opwarming uitkomen. Dus 80% moet onder de grond blijven. De waarde van de aandelen van de fossiel bedrijven is daarom gevaarlijk overschat. Die bubble gaat een keer uiteenspatten. Dat kan de volgende crisis worden, waarbij ook pensioenen fors in waarde dalen,de premies omhoog moeten en de koopkracht dus daalt. Pensioenfonds ABP is onlangs extra gewaarschuwd met ruim 10.000 handtekeningen. Tegen beter in gaan de fossiele bedrijven intussen nog doodleuk door met nog meer fossiele bronnen zoeken, zelfs op de Noordpool en met het schadelijke schaliegas fracken. Het gaat wereldwijd om een jaarlijkse investering van ver boven de 500 miljard dollar; hoe dom of verblind kun je zijn? De verontwaardiging daarover is dan ook snel groeiende. De Guardian in actie De divestment-campagne heeft vorig jaar een grote boost gekregen toen ook de Wereldraad van Kerken opriep om te divesteren. Bisschop Desmond Tutu werd een belangrijk voorvechter, omdat hij heeft meegemaakt dat het apartheidsregiem pas echt viel toen bedrijven en regeringen hun investeringen uit Zuid-Afrika terugtrokken. Opmerkelijk was ook dat de Rockefellers besloten hun geld uit de olie te halen en in duurzame energie te investeren. En helemaal opvallend was de stap die de Engelse krant de Guardian zette: het dagblad is zelf actie gaan voeren. Zie het bericht daarover hier. Door al die ontwikkelingen zijn er duidelijke signalen dat de fossiele wereld onrustig wordt. Ruim 50 miljard dollar aan investeringen is nu al gedivesteerd. Agendapunt-poster Hoe kan iedereen hiermee aan de slag, na eerst de eigen fossiele aandelen van de hand gedaan te hebben? En natuurlijk minder vliegen, meer zonnepanelen, minder vlees/zuivel, en overstappen op een elektrische auto is ook niet verkeerd. Onlangs was het Global Divestment Day en wereldwijd werden acties ondernomen. Met een delegatie van Transition Town Boxtel bezochten we 20 bedrijven, kerken, het Waterschap, de Werkgeversvereniging en supermarkten. Samen met het landelijk campagnebureau van Fossielvrij NL - www.fossielvrij.nl - ontwikkelden we een ‘agendapunt-poster’. Die hebben we persoonlijk aangeboden, op A3 formaat. Dat werkte goed. Drie ervan, de Boxtelse werkgevers, de basiliek St. Petrus en het Waterschap De Dommel hebben beloofd het punt te agenderen. De poster is HIER voor iedereen beschikbaar en kan dus hergebruikt worden.

Economie is zowel de aanduiding van een wetenschap als van dat deel van de sociale werkelijkheid, waarin transacties tussen mensen voornamelijk in geld worden uitgedrukt. Economen onderzoeken die werkelijkheid. Ze beperken zich daarbij echter niet tot het weergeven van de economische werkelijkheid, aldus Egbert Tellegen op Joop.nl. Economen laten ons via de massamedia ook weten of het ‘slecht’ of ‘goed’ gaat met de economie, of er wel of niet ‘herstel’ van de economie optreedt en hoe dat herstel het beste kan worden bevorderd. Er is een stilzwijgende consensus die inhoudt dat zaken als de ontwikkeling van de staatsschuld, de consumptie en de werkgelegenheid wel bij dat wel of niet herstellen behoren maar de ontwikkeling van ongelijkheid van inkomen en bezit niet. Ook milieuproblemen als de emissie van broeikasgassen, de uitputting van grondstoffenvoorraden en de afname van biodiversiteit, worden – als het over het wel of niet herstellen van ‘de economie’ gaat- buiten beschouwing gelaten. Het geloof in een economie die door groei weer kan ‘herstellen’ staat een evenwichtige wetenschappelijke analyse van de verschillende effecten van economische ontwikkelingen in de weg. Het draagt ertoe bij dat schadelijke effecten van wat als ‘herstel’ van de economie wordt beschouwd, niet of onvoldoende worden bestreden. Naast of, beter gezegd, boven de ‘reële’ economie waarin geld verdiend wordt door de productie en levering van goederen en diensten is er een ‘financiële economie’ ontstaan waarin geld met geld verdiend wordt. De financiële economie is qua omvang in geld vele malen groter dan de reële economie. Ze is een hogere werkelijkheid met religieuze trekken geworden. Anderen wezen me op de gelijkenis van moderne bankgebouwen met in het verleden gebouwde kathedralen. Ze imponeren hun omgeving doordat ze boven andere gebouwen uitsteken. De bankiers zijn de hogepriesters van de moderne samenleving en laten die status zowel door hun inkomen als door hun kleding tot uitdrukking komen. Ze pretenderen ook over kennis en vaardigheden te beschikken die voor de groei en bloei van ons financiële systeem onmisbaar zijn. Joris Luyendijk begint zijn boek Dit kan niet waar zijn met het beeld van een vliegtuig waarvan de cockpit leeg blijkt te zijn. Langzamerhand wordt de leegte van wat tot voor kort als kennis van de financiële economie werd gepresenteerd zichtbaar. Wie wist in Nederland een jaar geleden dat geldschepping voor 95% door private banken geschiedt? Er was een voorstelling van het toneelstuk Door de bank genomen en het door de auteurs van dit stuk en de stichting Ons geld gestarte burgerinitiatief over deze kwestie voor nodig om deze werkelijkheid voor een groot publiek duidelijk te maken. Waarom is dat niet eerder door economen gebeurd? De economie als geloof staat onder druk. Dat geldt zowel voor het geloof in ‘herstel’ door groei van de reële economie als voor de geloofwaardigheid van de banken als instituties van de financiële economie. In vele landen komen economie studenten in verzet tegen de wijze waarop hun het bestaande geloof in ‘de economie’ wordt opgedrongen. Wat moet daarvoor in de plaats komen? Een geloof in een economie die dienstbaar is aan een wijze van produceren en dienst verlenen die in overeenstemming is met lokale en mondiale sociale en ecologische doelstellingen. Dat betekent dat banken bescheiden, dienstverlenende instellingen moeten worden ter ondersteuning van de reële economie. Zo’n verandering zal onvermijdelijk gepaard gaan met voor kortere en langere tijd hier en daar voorkomende ellende, maar die ellende kan niet zo groot zijn als de gevolgen van het doorgaan met de huidige economie die in de greep is van het geld met geld verdienen.