De kracht van Links (deel 4 – slot)

Het Europese electorale slagveld biedt een trieste aanblik. Opvallend is de snelle opkomst van het rechtspopulisme. Ook linkspopulisme is duidelijk in opkomst. Wat het meeste opvalt, is de ineenstorting van de sociaaldemocratische partijen. Lange tijd hebben die hun stempel op de Europese politiek kunnen drukken. Hoe kan dat deze partijen het vertrouwen van het volk zo verloren hebben en kan dat vertrouwen nog hersteld worden? Om de huidige permanente crisis te bezweren, is het zaak dat links – sociaaldemocraten, linkspopulisten en Groenen – zich verenigt op een vernieuwend verhaal dat een aansprekend alternatief biedt voor een ontketend economisch globalisme dat de wereld naar een sociale en ecologische afgrond voert. In de jaren 70 werd onder sociaaldemocratische leiders als François Mitterrand, Willy Brand, Harold Wilson en Joop Den Uyl , in samenwerking met christendemocraten zoals Giulio Andreotti in Italië, de verzorgingsstaat ingericht. Dat was best een mooie balans tussen overheid en markt, tussen eerlijk delen en private rijkdom. En we gingen van een de 60-urige werkweek vrijwel zonder vakantie naar een 40-urige werkweek met een paar weken vakantie. Er kwamen voor iedereen toegankelijke voorzieningen op het gebied van zorg en onderwijs, betaalbare huren met een vangnet voor mensen die niet meer mee konden komen. Echt solidair was het natuurlijk niet. Die welvaart was voor een belangrijk deel gebaseerd op milieuvernietiging en op grondstoffenroof en uitbuiting van de armen in ‘het Zuiden’, niet zelden met medewerking van de elite in die landen. Daar was dus nog het nodige werk te doen.   Geld eerst Toen viel De Muur en stortte het Sovjet imperium in. Dit markeerde de overwinning van het kapitalisme op het communisme. Het was tevens een tijd van technologische doorbraken op het gebied van productie, vervoer en communicatie. Die maakten wereldwijde snelle communicatie en goedkoop, snel transport van personen en goederen mogelijk. Kapitaal was niet langer nationaal aan arbeid gebonden, maar ging overal op de wereld op zoek naar de laagste arbeidskosten, de minste regelgeving en belastingen en snelle winst. Dit leidde tot het neoliberalisme: de macht van markt en geld over die van arbeid en politiek. Volgens die ideologie was er voortaan nog maar één weg en dat was die van voortdurende economische groei met een vrije markt zonder al te veel overheidsingrijpen. Die weg zou door de ontketende productiekrachten en afschaffing van knellende regulering en hoge belastingen, zonder een bureaucratische, geldverslindende overheid en door privatisering van onder meer gezondheidszorg, energielevering en huizenbezit, nog meer welvaart brengen.   TINA voor groei Die integratie van Europese economieën in de wereldmarkt ondermijnde vanzelfsprekend de nationale soevereiniteit en de daarop gebaseerde verzorgingsstaat. Gevestigd links werd in de verdediging gedrongen en stevig in verwarring gebracht. Men schudde ideologische veren af. Men bekeerde zich tot de BV Europa waarin de overheid er vooral was om de markt te ondersteunen in plaats van in sociale en duurzame banen te leiden. Men bekeerde zich tot het groeidenken, nam de beloftes van de globalisering over en bedacht een ‘Derde Weg’, maar die was niet meer dan het afslijpen van de al te scherpe randjes van het neoliberalisme. Bovendien, zo werd gedacht, was er geen alternatief; er was door het wegvallen van grenzen geen weg terug naar de ooit zo gekoesterde verzorgingsstaat. Iedereen die het niet met dit TINA-denken (There Is No Alternative) eens was, was van elk realisme gespeend.

Onlangs is het Rijksbreed Programma Circulaire Economie door het Kabinet Rutte II gepubliceerd. Daarin worden voor Nederland de contouren geschetst voor een transitie naar de circulaire economie die volgens ambitie omstreeks 2050 gerealiseerd zal zijn. Hoe dat moet gebeuren is nog niet geheel duidelijk, maar de koers is bepaald. Wel worden een aantal economische ontwikkelingen aangestipt die in de nabije toekomst te verwachten zijn zoals groei en nieuwe werkgelegenheid. Maar wat is het fundament van deze uitspraken? Wordt de circulaire economie niet geheel abusievelijk en zelfs non-intentioneel neergezet vanuit een denkkader dat gebaseerd is op de lineaire economie en dat hier misschien wel helemaal niet voor geschikt is? Oude wijn in nieuwe zakken? In vrijwel elke raming over de economische en arbeidsmarkt consequenties van de circulaire economie wordt wel gesproken over groei. Het Rijksbreed Programma Circulaire Economie gaat uit van een toename van het bruto binnenlands product (BNP) dat ligt ergens tussen de 1,5 en 8,4 miljard euro. Daarnaast wordt deze toename op Europees niveau geschat op een slordige 550 miljard euro en worden er zelfs zo’n 2 miljoen nieuwe banen verwachten. Dat zijn geen zuinige getallen. De vraag is echter of hier niet appels met peren vergeleken worden. We praten immers over de circulaire economie met behulp van (macro)concepten, zoals groei en BNP die verankerd zijn in de fundamenten van een lineair groeimodel. Een bepaald niet retorische vraag is of we hier niet een nieuwe realiteit proberen te beschrijven en beoordelen met een jargon dat dat past bij een andere manier van denken. Gaf Einstein niet al aan dat nieuwe problemen niet opgelost kunnen met de kennis die deze veroorzaakt hebben? Dus concepten – en de taal die daarbij hoort – zijn dus eigenlijk ongeschikt. Waarom dat in relatie tot duurzame ontwikkeling en circulaire economie wel gebeurt, blijft toch verbazen. Oude instrumenten Zorgelijker is dat aan dat oude jargon instrumentarium hangt, zoals het BNP en afgeleiden als het bruto binnenlands product (BBP) en bruto nationaal inkomen (BNI); een instrumentarium dat gebruikt wordt bij het bepalen van vooruitgang in de nieuwe economische situatie die de circulaire economie brengt. Er bestaat een grote kans dat de circulaire economie in termen van het BNP hoogstwaarschijnlijk omschreven moet worden als een economie van krimp. Want, het BNP en aanpalende instrumenten meten economische prestaties aan de hand van de productie van consumptiegoederen en -diensten. Meer staat binnen deze systematiek gelijk aan beter. Als we daarentegen naar de circulaire economie kijken, kunnen we deze slechts typeren als een economie van minder. Hier wordt juist gestreefd naar een reductie van producten en dus van productie. Ook een verlaging van de doorstroomsnelheid is onderdeel van het circulaire economie-denken, bijvoorbeeld door het stimuleren van reparatie, refurbishment en hergebruik. Hier zijn onlosmakelijk een vermindering van de vervanging van producten en van het verminderen van consumptie aan verbonden. Het beeld van groei dat ontstaat met betrekking tot de circulaire economie is op zijn minst bekritiseerbaar en op termijn misschien wel integraal onjuist. Nieuwe taal, nieuw instrumentarium Uit voorgaande blijkt wel dat er dringend behoefte is aan nieuw vocabulaire en daarbij passende instrumenten voor de circulaire economie. Al is het alleen maar om op een manier te kunnen redeneren die aansluit bij de principes en fundamenten. We denken dat daarvoor inmiddels een aanzienlijk aantal concepten is ontwikkeld dat hiervoor geschikt is. Dat is in eerste instantie de (materialen)kringloop, als tegenhanger van de productieketen uit het lineaire economisch model. Daarmee een andere economie conceptualiseren vormt de kern van de circulaire economie. In het verlengde hiervan kan gedacht worden aan de waardekringloop. Hiermee kunnen de verschillende stappen en vormen van waardecreatie binnen een kringloop aangeduid worden. Om dit te completeren kunnen binnen een kringloop ook de kringlooppartners onderscheiden worden. Met deze set begrippen ontstaat een concept waarmee de fysieke en de waarde-componenten van de circulaire economie geduid kunnen worden. Om de prestaties van de circulaire economie te kunnen bepalen, analoog aan het BNP binnen de lineaire economie, kan gedacht worden aan de introductie van het concept kringloopperformance. Daarvoor moeten dan wel maten of ratio’s ontwikkeld worden. Een eerste is bijvoorbeeld de ‘virgin-recycled’-ratio, als aanduiding voor de verhouding tussen nieuwe en gerecyclede materialen en grondstoffen die gebruikt worden. Deze maat is net als de traditionele maten schaalbaar op verschillende niveaus binnen de circulaire economie. Zij heeft immers betekenis op het niveau van een organisatie, een regio, een kringloop, of een land. In aanvulling hierop denken we aan maten als ‘standaardisatiegraad van recycleables’, de ‘refurbishment-graad’ of een ‘repareerbaarheid-index’. Hiermee pretenderen we absoluut niet een compleet begrippenkader of gereedschapskist voor de circulaire economie te hebben geformuleerd. Er zullen nog veel concepten, termen en instrumenten ontwikkeld moeten worden om tot eenzelfde mate van volwassenheid te komen zoals we die kennen voor het huidige lineaire economisch begrippenapparaat. Het is alleen hard nodig dat hieraan gemeenschappelijk gewerkt wordt om de circulaire economie tot een bruikbaar concept te ontwikkelen. Het laatste wat we denken is dat we dit alleen kunnen. Graag zien we daarom uw kritiek, aanvullingen en verbeteringen tegemoet om het concept van de circulaire economie verder uit te bouwen.   Niels Faber is onderzoeker aan de Radboud Universiteit Nijmegen en docent aan de Hanzehogeschool Groningen. Sinds 2002 doet hij onderzoek op het gebied van sociale duurzaamheid, met een focus op kennismanagement, organisatievormen en besluitvorming. Zijn onderzoeksfocus ligt op emergente vormen van organiseren rond duurzaamheid. Hij is auteur van meer dan 50 publicaties, inclusief boeken, boekhoofdstukken en artikelen en conferentie bijdragen. Jan Jonker is hoogleraar Duurzaam Ondernemen aan de Radboud Universiteit te Nijmegen. Zijn werk concentreert zich op nieuwe business modellen in een veranderende economie. Zijn meest recente bestseller is ‘Nieuwe Business Modellen; Samen Werken aan Waardecreatie’ (2014). Recent heeft hij het landelijk onderzoek over Business Modellen voor de Circulaire Economie gelanceerd (zie: bit.ly/2dSu9S8). Deze column werd eerder gepubliceerd op TGTHR Zie ook: De Grote Transitie punt 3, Circulaire en Regionale Economie; punt 5, Welvaart Goed Meten.

Wat is de sleutel tot een circulaire, regionale economie? Volgens ambassadeur Michel Bauwens, oprichter van de Foundation for Peer-to-Peer Alternatives, zit het antwoord hem in het bouwen aan de ‘commons’. Onze economische activiteiten moeten open source worden en gebaseerd op de mogelijkheden van het individu; niet op restricties en de mogelijkheden van het kapitaal. Dit interview is in het kader van punt 3: de Circulaire, Regionale Economie Onze huidige economie is gebaseerd op consumentisme en kunstmatige schaarste. Bedrijven vragen zich af hoe ze geld kunnen blijven verdienen, en dus draaien ze hun ontwerpen en fabrieken op slot. Wil je bijdragen aan een schone economie? Nu moet je, volgens Michel Bauwens, ‘toestemming vragen’: mag ik bij u komen werken, mag ik uw product kopen. Ook de nieuwe bedrijven zoals Facebook, Uber en AirBnB dragen bij aan dit gesloten model. Sterker nog: waar het oude systeem nog waarde verschafte in de vorm van loonarbeid, blijven onze bijdragen in deze nieuwe economie onbetaald. Dat is, gezien de mogelijkheden van de IT, de wereld op zijn kop. Bauwens schetst een toekomst van open systemen, gebaseerd op vrije bijdragen. Iedereen heeft het gelijke recht om mee te doen aan de opbouw van het gemeengoed. Individuen dragen bij aan zorgcoöperaties, stadsmoestuinen en repairshops. Maar ook digitaal gaat het rap: allerlei kennis, ontwerpen en media zijn vrij beschikbaar op Internet. Deze nieuwe modellen verleggen de prikkels, en zo wordt onduurzaamheid uitgebannen. In een systeem van gemeengoed heeft immers niemand het belang om schaarste uit te venten. Bauwens legt in dit filmpje uit hoe burgers via transitieplatformen en met ‘civiel ondernemerschap’ kunnen bouwen aan de circulaire, regionale economie. Hij sluit af met een sterke oproep aan jongeren: werk vanuit je passie, en help mee aan de transitie die nodig is voor het overleven van onze planeet. Bauwens was op 26 februari 2016 de hoofdspreker in ons event over de circulaire economie in Pakhuis de Zwijger. U kunt hier de livestream van het avondprogramma terugkijken, met ook optredens van Herman Daly, Hans Stegeman en Socrates Schouten.

Gemeenschappelijke waarden zijn het fundament van elke sterke en weerbare samenleving; waarden die richtinggevend zijn voor wat voor soort maatschappij en economie je met elkaar wilt. Dat geldt ook voor de Europese gemeenschap. Door de globalisering, met zijn zelfverklaarde waardevrije neoliberale axioma's is het Europese project verworden tot een markt zonder moraal die slechts enkelen dient. En dan komt, volkomen terecht, het volk in opstand dat door zijn traditionele 'beschermheren' in de steek is gelaten.