Sinds medio maart zit Nederland in een intelligente Lock-down. De economie draait een paar versnellingen lager en dat resulteert in een algemeen reflectiemoment. De laatste weken zijn er diverse voorstellen voor een betere wereld na corona gedaan. Zo schreven 170 wetenschappers: “We kunnen Nederland radicaal duurzamer en eerlijker maken”. De Grote Transitie is al 5 jaar actief. In dit artikel geven we aan hoe we gezamenlijk aan de slag kunnen.
Er zijn meer initiatieven, bijvoorbeeld een breed ondertekende oproep in de Volkskrant om duurzame en sociale voorwaarden te stellen aan bedrijven die we met grote sommen geld steunen. Ook verschillende NGO’s en politieke partijen hebben vergelijkbare initiatieven ontplooid. Zo organiseert het Dutch Research Institute For Transitions (DRIFT – zij ontwikkelen en delen transitiekennis) sinds half maart wekelijkse co-creatie-sessies onder te titel “Samen verder na corona”. Honderden mensen hebben hier aan deelgenomen. Deze sessie hebben een visie opgeleverd met 10 pijlers waarin wordt gepleit voor het belang om niet-financiële waarden dieper te verankeren in onze samenleving, zodat de samenleving rechtvaardiger, inclusiever, duurzamer en vooral veerkrachtiger wordt. Een veerkrachtige samenleving die met haar evenwichtige economie op de lange termijn goed is voor mens en natuur.
De wereld is klaar met ‘business as usual’
Deze weken horen we een duidelijk signaal: we willen niet terug naar de oude situatie, niet terug naar business as usual. Op social media en in kranten lezen we steeds vaker warme pleidooien voor fundamentele verandering. Bijvoorbeeld pleidooien voor een basisinkomen en een eerlijker verdeling van lasten en lusten. Daarnaast komen er steeds luidere kritieken op het huidige economische bestel. Mensen delen de verbazing dat overheden zomaar multinationals gaan redden met miljarden euro’s en dat we tegelijkertijd zelfs voor iets eenvoudigs als mondkapjes afhankelijk zijn van fabrieken in China. Opeens realiseren we ons dat consumentisme, kapitalisme en globalisering onze veerkracht zwaar hebben aangetast.
En we realiseren ons daarbij maar al te goed dat 2020 zal uitmonden in een diepe economische crisis, want ons BBP zal onherroepelijk krimpen. De vraag waarom we voornamelijk op dit getal sturen, dringt zich dan ook op. Net als al die andere vragen: Waar komt het geld vandaan dat we in deze crisis hard nodig hebben? Wie betaalt straks de rekening? Kan een regionale en circulaire economie ons minder kwetsbaar maken voor mondiale problemen? En is er straks nog voldoende werk voor iedereen? De belangrijkste vraag is wel: Wordt straks alles weer ‘normaal’, business as usual, net als na de financiële crisis van 2008? Of pakken we nu wél door met de transitie naar een sociale en duurzame economie?
De Grote Transitie is er klaar voor
De thema’s van De Grote Transitie staan al sinds 2015 en blijken zeer relevant voor het smeden van plannen voor onze economie na corona. En dat is geen toeval: systeemfouten worden pijnlijk duidelijk tijdens crises – precies op het moment dat het ons het allerslechtst uitkomt. De thema’s van De Grote Transitie kunnen nu gebruikt worden als startpunt voor het debat en voor experimenten richting een duurzame en sociale economie. We bespreken de thema’s hieronder kort in de context van corona.
1. Ongelijkheid in inkomen en vermogen.
Ongelijkheid is slecht voor onze democratie, de economie en het milieu. Ook in deze crisis zien we dat de mensen met een bovenmodaal inkomen minder hard geraakt worden. De superrijken zoals Jeff Bezos (CEO Amazon) worden zelfs rijker. Deze visualisatie geeft de huidige ongelijkheid helder weer. En realiseer je daarbij: dit is geen natuurwet. We kunnen er ook voor kiezen kleine vermogens en lage inkomens minder te belasten, en grote vermogens en hoge inkomens meer. Het is een omstreden standpunt, maar ook Financial Times journalist Martin Wolf maakt dit bespreekbaar in het TV programma Buitenhof.
2. Werk en inkomen in de 21ste eeuw.
Corona beïnvloedt werk en inkomen. Aan de ene kant zien we dat werknemers met tijdelijke contracten hard worden geraakt door het stilvallen van de economie en we zien ook dat velen juist harder moeten werken of meer risico’s lopen – met name in de zorg – zonder dat daar iets extra’s tegenover staat. Aan de andere kant zien we dat multinationals gered worden onder het mom van werkgelegenheid en dat deze hulp vooral terecht komt bij de aandeelhouders. Dit alles laat zien dat andere manieren van beloning, het garanderen van bestaanszekerheid door bijvoorbeeld een basisinkomen en andere eigendomsstructuren van bedrijven hard nodig zijn. Denk bij dat laatste bijvoorbeeld aan coöperaties of nieuwe ondernemingsvormen zoals het deelgenootschap, waarbij zeggenschap en eigenaarschap anders wordt georganiseerd.
3. Naar een circulaire, regionale economie.
Ook in coronatijd zien we dat producten als bloemen en pluimvee nog op grote schaal heen en weer worden gevlogen, zogenaamd vanuit ‘economische noodzaak’. Ook dit is natuurlijk geen natuurwet. We kunnen er nu voor kiezen de economie regionaal en circulair in te richten waardoor we minder afhankelijk worden van internationale stromen. Dit betekent dat we de voedselproductie, industrie en dienstverlening dichter bij de mensen brengen, met kortere ketens, lokale productie en integratie van verschillende keten waardoor besparingen worden gerealiseerd en minder verspilling plaatsvindt.
4. Herontwerp van het belastingstelsel.
Sinds de corona uitbraak zijn we de “essentiële beroepen” meer gaan waarderen. En dat doen we met applaus, maar we weten ook dat niet iedereen in de zorg een goed salaris ontvangt. Hoe zorgen we dat mensen betaald werk hebben en op zinvolle wijze kunnen bijdragen aan de samenleving? Dat vraagt om een belastingstelsel waarbij werk dat waardevol is minder wordt belast. Tegelijk heft ons belastingstelsel nu de minste belasting op wat we niet willen: massaconsumptie en vervuiling. Het is extreem goedkoop om producten te laten maken in lage-lonen landen en hier naartoe te verschepen of te vliegen. Zo werkt ons belastingstelsel mee aan slecht werkgeverschap en globale concurrentie op arbeid. Met als resultaat klimaatverandering en milieuvervuiling: de volgende crises. Om deze redenen moet het belastingstelsel worden herontworpen.
5. Beter meten van welvaart.
De coronacrisis blijkt een goed moment van reflectie: gezondheid en menselijk contact blijken van grote waarde voor ons welzijn. Maar ook de heldere schone lucht valt ons nu plots op. Toch sturen we nog onvoldoende op dit soort indicatoren. Vele beleidsmakers staren zich nog blind op de groei van het bruto binnenlands product (BBP) als dé indicator van vooruitgang. Dat moet anders: een brede set indicatoren (denk aan een dashboard van een auto) stelt beleidsmakers in staat om te zien hoe het werkelijk gaat met ons welzijn. Dit betreft onder andere onze gezondheid, de gezondheid van de leefomgeving, het gebruik van grondstoffen, en de verdeling daarvan; allemaal indicatoren die het mogelijk maken om te sturen richting een eerlijke en duurzame economie. In Nederland bestaat de Monitor Brede Welvaart al, deze dient echter centraal gezet te worden in de politiek en beleidsontwikkeling. In Europa dient een variant op deze monitor zo snel mogelijk ontwikkeld en geïmplementeerd te worden.
6. Realiseren van 100% duurzame energie in 2030.
In hoog tempo verstoken we de fossiele brandstoffen. Die brandstoffen raken uitgeput en we stoten door de verbranding teveel kooldioxide uit. Dit leidt tot klimaatontwrichting en uitputting van waardevolle grondstoffen. Je zou misschien verwachten dat er door het stilvallen van de economie nu nog amper CO2 wordt uitgestoten? We realiseren slechts een hele kleine reductie van CO2-uitstoot sinds de start van de crisis. Er is dus nog veel meer nodig (bovendien is deze lockdown tijdelijk, dus geen onderdeel van de definitieve oplossing). We dienen transport, de industrie en huizen energieneutraal te maken. Ook de veestapel dient gereduceerd te worden om de klimaatdoelen van Parijs te halen. De thema’s van de Grote Transitie hangen dus met elkaar samen: door andere indicatoren te kiezen voor het meten van welvaart, kunnen we anders kijken naar productie en consumptie.
7. Armoede de wereld uit
Het stilvallen van de wereldeconomie komt in de armste landen van de wereld nog veel harder aan. Bestellingen van producten en diensten komen stil te liggen; denk bijvoorbeeld aan de kledingindustrie die op dit moment de meeste orders annuleert. De hulpbudgetten uit het rijke westen waren al niet toereikend om alle mensen uit de armoede te helpen. En er is een kans dat de budgetten door de crisis opdrogen. Ondanks mooie ontwikkelingsprojecten profiteren de rijke landen nog steeds het meest in de globale economie. Er is sprake van ‘omgekeerde ontwikkelingshulp’: rijke landen weten op diverse manieren tot wel een 10-voud aan euro’s uit arme landen te halen vergeleken met de hulpbudgetten. En hoewel ook westerse economieën te lijden hebben, moet er dringend geld van ‘Noord’ naar ‘Zuid’ in plaats van andersom. Een van de belangrijkste ingrepen op korte termijn is het schrappen van de belastingparadijzen en het terugdringen van de lobby van multinationals bij het opstellen van de internationale handelsverdragen. En aangezien deze arme landen in de internationale machtspolitiek onderaan de lijst bungelen, moeten we er ook op toezien dat straks niet alle hersteloperaties of zelfs vaccinaties tegen corona aan hun neus voorbij gaan.
8. Een eerlijk geldstelsel
Juist nu is het van groot belang om te begrijpen hoe geld wordt gemaakt. Financiering van coronamaatregelen door het aangaan van meer schuld vergroot niet alleen de schuldenlast van de landen, maar vergroot ook de kans op een nieuwe schuldencrisis. Er is een alternatief: ‘monetaire financiering’. Centrale banken kunnen crisisbegrotingen van overheden direct financieren met nieuw geld. Hiervoor dienen heldere regels te worden opgesteld. Bovendien moeten we sociale en ecologische waarden meenemen in reddingsplannen van bedrijven. Het getuigt van kort termijn visie als je deze crisis oplost door de volgende te versterken.
9. Goed, democratisch bestuur.
Hoe zorgen we dat bestuurders het algemeen belang (de belangen van al haar burgers) voorop stellen in plaats van de belangen van een kleine groep internationale bedrijven? Onderzoek toont aan dat de kleine groep rijken het ook in het democratische Nederland de afgelopen decennia voor een belangrijk deel voor het zeggen heeft gekregen. En het is misschien ook niet toevallig dat in dezelfde periode het besteedbare inkomen van het gemiddelde huishouden amper steeg, aldus onderzoek van Rabobank. Het kabinet laat met veel mooie woorden weten dat op dit moment onze gezondheid voorop staat. Tegelijk zien we dat multinationals vooraan in de rij staan om steun te krijgen, terwijl ze hun miljardenwinsten de afgelopen jaren hebben gebruikt om eigen aandelen op te kopen en bonussen uit te keren. Dit is een herhaling van zetten. Ook tijdens de financiële crisis van 2008-2009 bleek dat grote bedrijven winsten privatiseren in goede tijden en verliezen kunnen afwentelen op de samenleving in slechte tijden. In deze coronacrisis dreigen nu diverse innovatieve startups om te vallen en worden grote logge multinationals overeind gehouden, zogenaamd omdat ze van levensbelang zijn voor de economie. De vraag is dan vooral ‘voor wie z’n economie?’ Die van de aandeelhouders of die van de hele samenleving? Basisvoorwaarden voor een goed bestuur van de transitie naar een duurzame en solidaire economie zijn: transparant, representatief en minder beïnvloedbaar door lobby.
10. Vernieuw het economieonderwijs
Ons denken over economie wordt gevormd in het onderwijs. En dat denken is bepalend voor de beslissingen die we nemen in het bedrijfsleven en de politiek. Maar het is ook bepalend voor de aanpak die we kiezen in tijden van crisis. Omdat het economieonderwijs zwaar leunt op één dominante denkwijze (de neoklassieke economische theorie), zijn onze probleemanalyses en oplossingen beperkt. Pluriformiteit (meer zienswijzen naast elkaar) in het economieonderwijs is een essentiële voorwaarde om een gezonde en duurzame toekomst te garanderen.
Dus laten we aan de slag gaan!
De Grote Transitie is van ons allemaal en we willen laten zien dat het anders moet maar vooral ook dat het echt ander kan. De inrichting van ons economisch bestel is geen natuurwet maar afhankelijk van keuzes die wij individueel en collectief (via de politiek en in bedrijven) maken. Bij Our New Economy is een Fellowsnetwerk opgericht om structureel te werken aan een nieuwe economie in onderwijs, onderzoek en praktijk. En een klein team van jonge economen werkt momenteel aan een plan om te onderzoeken welke investeringen en maatregelen nodig zijn om de economie te laten herstellen en te transformeren. Zij willen weten hoe we op een duurzame wijze brede welvaart kunnen genereren en garanderen. Dit levert een visie hoe we er weer bovenop komen, maar zorgt vooral dat we nu wel de goede keuzes maken en niet doorgaan op het oude doodlopende pad: een visie voor een investering in de toekomst.
En wat kun jij doen? Bestudeer de verschillende thema’s, wijs politici op alternatieven en haak aan bij de verschillende organisaties, bedrijven en experimenten die al aan de slag zijn. Op onze site vind je er genoeg! Wil je aanhaken met je eigen organisatie, bedrijf of experiment? Neem dan contact met ons op. En schrijf je zeker in op de nieuwsbrief (onder dit artikel), dan houden we je op de hoogte.