‘Aantal insecten in Duitsland dramatisch afgenomen’ kopte de NRC op 18 oktober. De krant meldde een gemiddelde afname van insectenpopulaties van 76 tot maar liefst 82 procent[1]. Het is zeer waarschijnlijk dat neonicotinoïden, ofwel systemische pesticiden, deze sterfte veroorzaken. Toch zijn veel van deze stoffen vrij verkrijgbaar op de markt. Hoe kan dat? Wat is de impact op onze ecosystemen? En: in hoeverre is er hoop op herstel?
Tijdens de ‘Earth Summit’, een internationale conferentie van de Verenigde Naties in 1992, formuleerden bedrijfsleven, overheden en NGO’s ‘Agenda 21’, een verklaring met 27 principes bedoeld als leidraad voor duurzame ontwikkeling. Principe 15, het voorzorgsprincipe, luidt: ‘Teneinde het milieu te beschermen zullen staten naar hun vermogen op grote schaal het voorzorgsprincipe moeten toepassen. Daar waar ernstige of onomkeerbare schade dreigt, dient het ontbreken van volledige wetenschappelijke zekerheid niet als argument te worden gebruikt voor het uitstellen van kosteneffectieve maatregelen om milieuaantasting te voorkomen’[cursivering auteur].
Het groeiende aantal studies waarin een verband wordt aangetoond tussen het gebruik van deze systemische pesticiden en de afname van insectenpopulaties, zou mijns inziens voldoende moeten zijn voor het nemen van voorzorgsmaatregelen.
Vroege waarschuwingen
Een paar voorbeelden van dergelijke onderzoeken: in 2010 heeft toxicoloog Henk Tennekes in zijn boek Systemic Pesticides, a disaster in the making nauwgezet vastgelegd hoe het gebruik van systemische pesticiden in Nederland gelijkloopt met een teruggang van insecten en vogelpopulaties[2]. Het artikel ‘Bijen en insecticiden: late lessen uit vroege waarschuwingen’ in Tijdschrift Milieu (mei 2014), beschrijft een verontrustende relatie tussen het gebruik van neonicotinoïde imidacloprid en sterfte van bijenpopulaties, waarvan de eerste waarschuwingen al in 1994 binnenkwamen. Verontrustend is ook de in het stuk geschetste geschiedenis van onderdrukking van onderzoeksresultaten[3].
Een opvolgstudie door de European Academies Science Advisory Council (EASAC) stelt dat het gebruik van neonicotinoïden niet samengaat met het herstellen van biodiversiteit in agrarische gebieden[4, 5]. In de EU is voor bloeiende planten het gebruik van systemische pesticiden inmiddels verboden, maar er wordt op grote schaal gebruikgemaakt van uitzonderingsgronden[6].
Gevaarlijk voor de gezondheid
Naast de gevolgen voor insecten zijn er bijkomende problemen met het gebruik van bepaalde pesticiden. In een onderzoek van het RIVM in 2016 worden bij een kwart van circa 200 drinkwaterwinningen restanten van bestrijdingsmiddelen aangetroffen in het grondwater nabij drinkwaterwinputten[7].
In de Detox-campagne (2004) nam het Wereld Natuur Fonds bloed af van 47 vrijwilligers, onder wie 39 Europarlementariërs. 76 van de 101 chemicaliën, waaronder pesticiden, werden teruggevonden in het bloed van de vrijwilligers[8]. Systemische pesticiden zijn niet alleen een gevaar voor insectenpopulaties, maar ook voor de gezondheid[9]. Het lijkt er meer en meer op dat we het milieu niet kunnen vervuilen zonder onszelf ook ziek te maken[10].
Systeemprobleem op wereldschaal
Leven op aarde bestaat al circa 3,8 miljard jaar. De natuur op zichzelf is in staat dat leven in stand te houden en te verrijken. In het artikel ‘Planetary Boundaries’ in Science identificeren Will Steffen e.a. negen processen die door menselijk toedoen ‘Systeem Aarde’ ondermijnen [11]. Voor elk proces is de huidige wetenschappelijke literatuur geëvalueerd om te bepalen waar de grens ligt voor veilig opereren, en of we die grens overschrijden. De dramatische val in insectenpopulaties is een symptoom van het overschrijden van grenzen voor landgebruik[12], biodiversiteit en chemische vervuiling. De problematiek staat daarmee niet op zichzelf, maar is een systeemprobleem op wereldschaal.
Grofweg 75% van onze voedselproductie is direct of indirect afhankelijk van bestuivende insecten[13]. Samen met het verlies van vruchtbare grond in kwaliteit en oppervlakte[14, 15] en een exploderende wereldbevolking is deze achteruitgang van insectenpopulaties een gevaar voor de voedselvoorziening.
In een recente TED Talk waarschuwt voormalig beurshandelaar Sara Menker dat een voedselcrisis binnen de komende tien jaar zeer waarschijnlijk is [16].
In Nederland is de landbouwproductie vooral voor export bestemd, terwijl we voor ons voedsel van import afhankelijk zijn[17]. Het is een kwetsbaar, topzwaar systeem waarin een verschuiving naar lokale veerkracht wenselijk is.
De oplossing: herstel en regeneratie
Wat we nodig hebben, is het herstel van ecosystemen, het stimuleren van biodiversiteit en een gezonde, levende bodem. Dat klinkt als een enorme opgave, maar er zijn wel degelijk aanknopingspunten voor praktische oplossingen. Paul Stamets heeft als mycoloog (specialist in schimmels en paddenstoelen) diepgaande kennis over de rol van schimmels in het gezond houden van ecosystemen. Op basis van die kennis biedt hij veel en uiteenlopende mycologische oplossingen voor milieuproblemen, bijvoorbeeld:
- ‘mycohoney’ tegen ‘bee colony colllapse’ en varroamijten[18, 19];
- paddenstoelen die giftig afval, vervuilde grond en olie kunnen schoonmaken, (bijvoorbeeld na een olieramp);
- ‘mycoremediation’, herstel van ecosystemen door middel van paddenstoelen. In zijn advies aan de Japanse regering stelde Stamets voor om met sporen geïmpregneerde houtsnippers in radioactieve zones te verspreiden. De paddenstoelen concentreren vervolgens radioactief Cesium en kunnen later geoogst worden;
bekijk voor veel meer voorbeelden de TED Talk van Paul Stamets: 6 ways mushrooms can save the world[20].
Voedselbos
Dichter bij huis: Wouter van Eck kocht in 2010 een kale maisakker met dode grond om daar een voedselbos aan te leggen. Een voedselbos combineert agrarische productie met natuurbehoud en –beleving. Het heeft de biodiversiteit van een natuurlijk bos, met voornamelijk voor consumptie geschikte begroeiing[21]. 
Anno 2017 is Van Ecks experiment een biodivers ecosysteem waar zeldzame vogels, insecten en planten gedijen en dat als een agrarisch bedrijf in de zwarte cijfers is. De kosten zijn laag tot nihil omdat er geen meststoffen, zaden of bestrijdingsmiddelen nodig zijn en het onderhoud minimaal is. Daarbij neemt de waarde van het systeem in de loop van de tijd vanzelf toe. Van Eck: ‘Nederlandse agrarische gebieden zijn minder biodivers dan een woestijn.’ Zijn voedselbos in Ketelbroek laat zien hoe groot het herstellend vermogen is als je de natuur de ruimte geeft[22].
Succesvolle overstap naar ecologisch boeren
Nog een voorbeeld: in september 2017 kreeg ik een rondleiding bij Erfgoed Bossem in Twente. Dit was voorheen een plek van grootschalige, intensieve veeteelt, maar boer Dennis Rerink is succesvol en bewust overgestapt naar ecologische methoden. Erfgoed Bossem heeft nu een relatief kleine veestapel en er wordt geen gebruik gemaakt van insecticiden of kunstmest. Het was interessant te horen hoe het bedrijf nu veel meer afhankelijk is van de natuur, denk alleen al aan het steeds wisselende weer. Voorheen was er voor ieder probleem een chemische oplossing, maar die tijd is voorbij. Toch is Rerink er financieel niet op achteruit gegaan. Bovendien geeft zijn ecologische benadering hem, naar eigen zeggen, veel meer voldoening [23].
Een vergelijkbaar voorbeeld wat verder van huis: in een youtube interview vertelt de Portugese wijnboer João Roquette hoe een breed duurzaamheidsprogramma, gericht op de overgang naar meer biodiverse, biologische vormen van wijnbouw heeft bijgedragen tot het financieel succes en internationale erkenning van zijn bedrijf Esporão[24].
Versterken en opschalen
We zien dus dat de natuur in staat is binnen korte tijd te herstellen, en dat dit zelfs binnen de huidige economie met zwarte cijfers kan. Hoe kunnen we dit versterken en opschalen? Hoe zorgen we ervoor dat er een kritische massa ontstaat?
Door middel van lokale initiatieven zoals ‘Tegel uit de tuin’[25] en ‘Groene Loper’[26] kunnen betrokken burgers bijdragen, maar dit biedt natuurlijk niet de schaal die nodig is. Om echt effectief te zijn is medewerking van boeren nodig. Boeren zijn zich wel degelijk bewust van de problematiek, maar hebben vaak niet de bandbreedte of financiële middelen voor een grote overstap[27]. Daarnaast hebben ze moeite het hoofd boven water te houden [28]. Kunnen we coalities opzetten die hen ondersteunen?
Verbinden uit betrokkenheid
Wellicht door meer partijen (lokaal) met elkaar te verbinden. Partijen die gemotiveerd zijn zich in te zetten voor herstel en niet langer op politieke besluitvorming willen wachten. Ik denk aan de alsmaar groeiende groep betrokken burgers, mensen die graag een bijdrage willen leveren. Die betrokkenheid kent vele gezichten, van ‘Makkelijke Moestuin’ tot permacultuurbak op het stadsbalkon tot crowdfunding voor voedselbossen tot (biologische) oogstabonnementen bij lokale boeren[29, 30, 31, 32]. De motivatie ligt niet alleen bij voedselvoorziening – het werken aan deze projecten herstelt ook de gemeenschapsbanden, in een tijd van versplintering en individualisering [33].
Natuurlijk zijn veel meer partijen mogelijk geïnteresseerd in een dergelijke coalitie, denk aan bijenhouders, waterzuiveringsbedrijven en waterschappen (Nederlands oudste samenwerkingsorgaan). Banken als Triodos en ASN voeren al een actief beleid om biodiversiteit te ondersteunen[34, 35]. Afgelopen juli maakte de rijksoverheid bovendien 20 miljoen per jaar extra vrij voor agrarisch natuurbeheer [36].
Gigantische afstand
De economische structuur zoals die zich de laatste dertig jaar ontwikkeld heeft, creëert een gigantische afstand tussen alles wat we gebruiken en consumeren: appels uit Chili, kiwi’s uit Nieuw-Zeeland, boontjes uit Israël, kleding en elektronica uit Azië enzovoorts. Er is geen verbinding met de oorsprong van producten, en ook niet met de eigen omgeving. Opkomende duurzaamheidsbewegingen zoals de Blue Economy[37] of Regenenis[38] proberen niet langer binnen bestaande kaders te werken, maar ontwikkelen hun eigen system door het opzetten van concrete projecten die bij voorbaat herstellend van karakter zijn. Ze gaan uit van ‘plaats’, van een locatie en een gemeenschap waarmee je je kunt identificeren en verbonden voelt.
Perspectief op landbouw: technologische vooruitgang of ecologische ontwikkeling?
Deze verschuiving zien we ook terug in discussies over landbouwbeleid. In het artikel ‘De wereld zit niet meer op Nederlandse landbouwkennis te wachten’ zet Emeritus hoogleraar rurale sociologie Jan Douwe van der Ploeg twee landbouwbenaderingen tegenover elkaar. Enerzijds de focus vanuit Nederland op ‘ondernemerslandbouw’, gedreven door technologische innovatie, gericht op schaalvergroting, intensivering en specialisatie. Deze benadering is energie-intensief en afhankelijk van externe middelen zoals meststoffen en bestrijdingsmiddelen voor landbouw en import van diervoer voor veeteelt. Het systeem kent hoge externe kosten die door de gemeenschap gedragen worden.
Daartegenover zet van der Ploeg de ‘agro-ecologische benadering’ die wereldwijd, maar vooral in de BRICS-landen toenemende interesse geniet. Agro-ecologie is minder afhankelijk van technologie en financieel kapitaal, en richt zich op ecologie, werkgelegenheid, weerbaarheid en voedselsoevereiniteit[17].
De agro-ecologische benadering laat zien dat landbouw niet op zichzelf staat, maar dat het een nexus is die verschillende aspecten verbindt: voedselvoorziening, werkgelegenheid, natuurbeleving, zinvol werk en ecologisch herstel. Het bodembeheer vanuit de ecologische benadering is de basis voor biodiversiteit en draagt bij aan waterhuishouding. Daarbij een gezonde bodem is een opslagplaats van CO2, bodem en natuurbeheer is hiermee ook een middel op klimaatverandering te mitigeren.
Het lijkt mij dat deze benadering die inzet op ecologisch herstel, lokale veerkracht, zelfredzaamheid en werkgelegenheid zinvol is in een wereld met een exponentieel groeiende wereldpopulatie en toenemende schaarste van grond- en hulpstoffen.
Hoe kan beleid herstel stimuleren?
Een paar jaar geleden werd door de grote accountantskantoren het effect van een Ex’Tax, doorgerekend. Ex’Tax staat voor een verschuiving van het heffen van belasting op toegevoegde waarde (BTW) naar het heffen van belasting op onttrokken waarde (value extracted).[39] Een implicatie van een dergelijke belasting is dat arbeid goedkoop wordt, en consumeren duur. Het invoeren van Ex’Tax zou een enorme boost betekenen voor de werkgelegenheid en banen gericht op hergebruik, reparatie en herstel. Een landbouwbenadering die minder technologie maar meer arbeid vereist, wordt hiermee rendabel.
Oplossingen
De achteruitgang van insectenpopulaties is de ‘kanarie in de kolenmijn’. Laten we de waarschuwing ter harte nemen. Hopelijk komt er politieke besluitvorming om systemische pesticiden uit te bannen, en een landbouwbeleid met een brede en langetermijnvisie, maar laten we daar vooral niet op wachten. Onder de radar bruist het van innovatieve en inspirerende initiatieven. Ik hoop dat deze partijen zich verbinden om samen te werken aan duurzaam herstel. Niet alleen voor insecten, maar ook in bredere zin: de grond, de gemeenschap en de natuur.
‘The most globally important sustainability projects undertaken in the world today are conceived and executed by local actors at the local level. The reason is simple: a single, particular place is the only scale at which the interface between people and natural systems is immediate and accessible.’ ~ Regenesis Group
Auteur Elze van Hamelen
Elze van Hamelen ontwikkelde tijdens haar studie een passie voor het thema duurzaamheid. Vanuit die passie is de overtuiging gegroeid dat het bedrijfsleven een sleutelrol speelt in het ontwikkelen van een duurzame samenleving. Met haar adviesbureau Van Hamelen Consulting begeleidt ze bedrijven in de transitie naar toekomstbestendig ondernemen. Een systeembenadering is daarbij altijd het uitgangspunt, want alleen integrale oplossingen leiden tot duurzame resultaten.Elze is aangesloten bij The Natural Step Germany, en is Associate Partner bij de Sustainable Growth Associates. Elze heeft een MBA in Sustainable Management en een MA degree in Organisatie Sociologie, waarmee ze verschillende perspectieven verbindt, zoals beleid, strategie, cultuur, gedrag en communicatie.
Referenties
| [1] | N. Beintema, „Aantal insecten in Duitsland dramatisch afgenomen,” NRC , 18 oktober 2017. |
| [2] | H. Tennekes, „The systemic pesticides: a disaster in the making,” [Online]. Available: http://www.disasterinthemaking.com/about_the_author.html. [Geopend 27 10 2017]. |
| [3] | J. Sluijs, van der, D. Wildschut en L. Maxim, „Bijen en insecticiden: late lessen uit vroege waarschuwingen,” Tijdschrift Milieu, nr. 3, pp. 37-41, 2014. |
| [4] | „Systemische pesticiden met neonicotinoïden dramatisch voor biodiversiteit,” 20 04 2015. [Online]. Available: https://www.n-va.be/persbericht/systemische-pesticiden-met-neonicotinoiden-dramatisch-voor-biodiversiteit. [Geopend 27 10 2017]. |
| [5] | E. S. A. (EASAC), „Neonicotinoids: European Science Academies call for debate that expands beyond bees,” 08 04 2015. [Online]. Available: http://www.easac.eu/home/press-releases/detail-view/article/neonicotinoi.html . [Geopend 27 10 2017]. |
| [6] | L. Sluiter, „Nieuwe stille lente: baanbrekend onderzoek naar systemische pesticiden,” 22 07 2014. [Online]. Available: https://downtoearthmagazine.nl/baanbrekend-onderzoek-naar-systemische-pesticiden-en-ecosystemen/. [Geopend 27 10 2017]. |
| [7] | „Pesticides in groundwater resources of drinking water wells: : present pesticide load and possible measures,” RIVM , 10 11 2016. [Online]. Available: http://www.rivm.nl/Documenten_en_publicaties/Wetenschappelijk/Rapporten/2016/oktober/Bestrijdingsmiddelen_in_grondwater_bij_drinkwaterwinningen_huidige_belasting_en_mogelijke_maatregelen. [Geopend 27 10 2017]. |
| [8] | „European parliamentarians contaminated by 76 chemicals,” WWF Global , 21 04 2004. [Online]. Available: http://wwf.panda.org/wwf_news/?12622/European-parliamentarians-contaminated-by-76-chemicals. [Geopend 27 10 2017]. |
| [9] | M. Vivek, „Pesticides and our health. A growing concern,” Greenpeace, 2015. |
| [10] | D. Carrington, „Global pollution kills 9m a year and threatens ‘survival of human societies’,” The Guardian , 20 10 2017. [Online]. Available: https://www.theguardian.com/environment/2017/oct/19/global-pollution-kills-millions-threatens-survival-human-societies. [Geopend 27 10 2017]. |
| [11] | W. Steffen, J. Rockström en et al.,, „Planetary boundaries: Guiding human development on a changing planet,” SCIENCE, vol. 347, nr. 6223, 2015. |
| [12] | T. Newbold en et. al. , „Has land use pushed terrestrial biodiversity beyond the planetary boundary? A global assessment,” Science , vol. 353, nr. 6296, pp. 288-291, 2016. |
| [13] | C. Clark-Emory, „U.N. report warns 40% of pollinators face extinction,” Futurity , 29 02 2016. [Online]. Available: http://www.futurity.org/bees-pollinators-extinction-1112572-2/. [Geopend 27 10 2017]. |
| [14] | „Soil Erosion and degradation,” WWF, [Online]. Available: https://www.worldwildlife.org/threats/soil-erosion-and-degradation. [Geopend 27 10 2017]. |
| [15] | O. Milman, „Earth has lost a third of arable land in past 40 years, scientists say,” The Guardian, 2 12 2015. [Online]. Available: https://www.theguardian.com/environment/2015/dec/02/arable-land-soil-food-security-shortage. [Geopend 27 10 2017]. |
| [16] | S. Menker , „A global food crisis may be less than a decade away,” TED , 08 2017. [Online]. Available: https://www.ted.com/talks/sara_menker_a_global_food_crisis_may_be_only_a_decade_away?utm_source=facebook.com&utm_medium=social&utm_campaign=tedspread–b. [Geopend 27 10 2017]. |
| [17] | D. v. d. Ploeg , „De wereld zit niet meer op Nederlandse landbouwkennis te wachten,” 2018. [Online]. Available: https://www.foodlog.nl/artikel/print/de-wereld-zit-niet-meer-op-nederlandse-landbouwkennis-te-wachten/. [Geopend 02 07 2018]. |
| [18] | P. Stamets, „EcoFarm Conference Keynote 2017. (Lange lezing (1u20min) rond de 50min verteld Stamets over bijen en mycohoney.),” 16 02 2017. [Online]. Available: https://www.youtube.com/watch?v=t8DjeaU8eMs. [Geopend 27 10 2017]. |
| [19] | P. Stamets, „BeeFriendly™ (Mycohoney tegen Colony Collapse Disorder (CCD)),” Fantastic Fungi, [Online]. Available: http://fantasticfungi.com/paul-stamets-bee-friendly/. [Geopend 27 10 2017]. |
| [20] | P. Stamets, „6 ways mushrooms can save the world,” TED , 03 2008. [Online]. Available: https://www.ted.com/talks/paul_stamets_on_6_ways_mushrooms_can_save_the_world . [Geopend 27 10 2017]. |
| [21] | Y. Boulestreau en W. Van Eck, „PERFORMANCE EVALUATION OF A 1HA PRODUCTIVE FOOD FOREST MODEL. MSc Organic Agriculture-Agroecology.,” Farming Systems Ecology department of Wageningen University, 2017. |
| [22] | W. Eck, van , „Wouter van Eck over Voedselbossen,” 10 10 2017. [Online]. Available: https://www.youtube.com/watch?v=fQ2udqitScM. [Geopend 27 10 2017]. |
| [23] | „Erfgoed Bossem,” [Online]. Available: http://www.bossem.nl/natuurboer/. [Geopend 27 10 2017]. |
| [24] | J. Roquette , Esporão, [Online]. Available: https://www.youtube.com/embed/b92k8y5x1L4. [Geopend 04 07 2018]. |
| [25] | Ulebelt, „Tegel eruit, tuin erin!,” [Online]. Available: https://www.ulebelt.nl/2015/11/05/tegel-eruit-tuin-erin/. [Geopend 27 10 2017]. |
| [26] | IVN, „De Groene Loper,” [Online]. Available: http://groeneloperdeventer.nl/. [Geopend 27 10 2017]. |
| [27] | „Garantieregeling voor beginnende bio-boeren,” BioKennisbank, 6 07 2016. [Online]. Available: https://www.biokennis.org/nl/biokennis/shownieuws/Garantieregeling-voor-beginnende-bio-boeren.htm. [Geopend 27 10 2017]. |
| [28] | „Schaamte onder boeren in problemen, coaches moeten boeren helpen,” RTV Oost , 02 12 2016. [Online]. Available: http://www.rtvoost.nl/nieuws/257947/schaamte-onder-boeren-in-problemen-coaches-moeten-boeren-helpen. [Geopend 27 10 2017]. |
| [29] | „Zelfoogsttuin ‘De Nieuwe Akker’ in Schalkhaar,” [Online]. Available: https://www.nieuweakker.nl/. [Geopend 27 10 2017]. |
| [30] | „Met 200 huishoudens investeren in boerderij om streekproducten te maken? In Boxtel gaan ze ervoor,” Omroep Brabant, 6 11 2014. [Online]. Available: http://www.omroepbrabant.nl/?news/219453902/Met+200+huishoudens+investeren+in+boerderij+om+streekproducten+te+maken+In+Boxtel+gaan+ze+ervoor+.aspx. [Geopend 27 10 2017]. |
| [31] | „Herenboeren Wilhelminapark,” [Online]. Available: http://wilhelminapark.herenboeren.nl/. [Geopend 27 10 2017]. |
| [32] | J. Medema, „Makkelijke Moestuin,” [Online]. Available: https://www.makkelijkemoestuin.nl/. [Geopend 04 07 2018]. |
| [33] | M. Ableman, Street Farm: Growing Food, Jobs, and Hope on the Urban Frontier, Vermont: Chelsea Green Publishing, 2016. |
| [34] | „Biodiversiteit: hoe je als bank verantwoordelijkheid neemt,” nudge, 27 09 2017. [Online]. Available: https://www.nudge.nl/blog/2017/09/27/biodiversiteit-hoe-je-als-bank-verantwoordelijkheid-neemt/?utm_source=Nudge.nl&utm_medium=email&utm_campaign=transactional_email_personal_digest. [Geopend 27 10 2017]. |
| [35] | „Biologisch voedsel en biologische landbouw,” Triodos Bank, [Online]. Available: https://www.triodos.nl/nl/over-triodos-bank/wat-we-doen/onze-deskundigheid/biologisch-voedsel-biologische-landbouw/. [Geopend 27 10 2017]. |
| [36] | „Staatssecretaris Van Dam: 20 miljoen per jaar extra voor agrarisch natuurbeheer,” Rijksoverheid, 12 07 2017. [Online]. Available: https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2017/07/12/staatssecretaris-van-dam-20-miljoen-per-jaar-extra-voor-agrarisch-natuurbeheer. [Geopend 27 10 2017]. |
| [37] | „The Blue Economy,” [Online]. Available: https://www.youtube.com/watch?v=1af08PSlaIs. [Geopend 27 10 2017]. |
| [38] | „Regenesis – how we work,” [Online]. Available: https://regenesisgroup.com/how-we-work/. [Geopend 27 10 2017]. |
| [39] | „Ex’Tax. Tax resources, not labour.,” [Online]. Available: http://www.ex-tax.com/big-idea/. [Geopend 04 07 2018]. |
| [40] | J. Heetebrij en J. Sanders, „Tijd voor radicale oplossingen,” 18 02 2017. [Online]. Available: Boerderij.nl. [Geopend 2018]. |