Over de circulaire economie zijn er reeksen bijeenkomsten vele artikelen, onlangs nog in Trouw (6 november). Essentieel aspect is het zó gaan produceren dat bij de recycling grondstoffen en onderdelen weer gemakkelijk herbruikbaar zijn. Met hun dubieus optimisme toeteren de groene groeiers over ‘de kracht van circulair’. Maar in een circulaire economie blijft de productie en het verbruik van producten in principe op een even hoog niveau als nu het geval is. Hoog tijd om dieper te graven.
Niet zo lang geleden riep premier Rutte ons op tot meer consumeren. Verbruik is in de huidige soort economie nodig want de bedrijven moeten hun producten kwijt die zij voortdurend moeten aanmaken. Waarom voortdurend? Omdat de bedrijfsinvesteringen en -leningen geld moeten opbrengen. En het geld is de dominante productiefactor. Trekt die zich terug, dan kan het bedrijf sluiten. Er is groeidwang ontstaan die leidt tot produceergeweld waaronder de biosfeer – ons fragiele huis – steeds meer lijdt. Vergelijk een machine die over de top draait en teveel wrijving en slijtage veroorzaakt en energie kost. (Natuurkundig: de entropie is dan te hoog.)
Maken we in dit, zeg gerust, dwangsysteem de materiaalstroom meer circulair – niks aan de hand. Integendeel, er wordt langer gedaan met grondstoffen. De greep van het kapitaal op de bedrijvigheid gaat gewoon door, evenals zijn accumulatie oftewel zijn macht. Het geproduceer blijft, geld gestuurd, doorrazen. Dus het verbruik moet ook aangejaagd blijven. Alles en iedereen is de gevangene van dit systeem, de ondernemer voorop.
Om onze biosfeer te herstellen (is helaas haast bij), moeten we hele economische context veranderen en ons bevrijden van de groeidwang. Een kwart eeuw geleden schreven economen als James Robertson (UK), Hans Binswanger (CH) en ikzelf (amateur) hier al over, maar pas met de financiële crisis kwam er wind in onze zeilen. Het gaat er dan om het geld te temmen en van heerser weer dienaar te maken. Dus ook minder mobiel. De geldschepping is nu in discussie en complementaire geldsystemen zien we hier en daar op lokaal niveau ontstaan. Mensen gaan over tot delen, repareren en minder kopen.
In de huidige context blokkeert de circulaire economie de weg naar echte duurzaamheid. Die weg betekent namelijk: veel minder en meer degelijk produceren en lang doen met consumptiegoederen en met machines, gebouwen en andere kapitaalgoederen. Vervolgens uitgebreid repareren, aanpassen en hergebruiken. In laatste instantie is er dan pas de re- en upcycling. Als er dan bij de productie al rekening is gehouden met deze slotbewerking, des te beter.
Onze ecologische voetafdruk is schandalig groot. Om de biosfeer niet langer te beschadigen, moet de economie drastisch gekalmeerd worden. Of zoals econoom Hans Opschoor het zegt: “De economie moet terug in het milieuhok.” Die (weldadig!) gekrompen economie wordt dan niet langer gekenmerkt door aanbod, ja opdringing, maar is gericht op een verantwoorde, beheerste vraag. Het bedrijfsleven wordt daarbij bevrijd van de geld-gedreven groeidwang, zodat het soepel en intelligent kan functioneren. Dat gaat veel verder dan het ‘verantwoord ondernemen’ dat zich in de huidige context toch maar beperkt kan ontwikkelen. Waar de vraag elastisch is en de opbrengst dus schommelt, zijn er goede oplossingen voor zowel de kapitaalsbeloning als het personeelsbestand, namelijk van rigiditeit naar fluctuering en betaalde nevenbanen. Kapitaal is dan ondergeschikt en minder mobiel gemaakt terwijl voor de werkers de vaste baanzekerheid wordt vervangen door inkomenszekerheid. (NB. Veel vraag is niet elastisch en behoeft gewone, continue banen.)
De nieuwe maatschappij wordt in de oude geboren. We moeten ons bewust worden van de vreemde economische gevangenis waarin we geraakt zijn en de tralies voorbij gaan denken. Nuttig als ook in de discussie over de circulaire economie een stap in die richting gemaakt wordt.
Willem Hoogendijk is lid van het Platform voor Duurzame en Solidaire Economie
Dit artikel werd eerder gepubliceerd in Trouw van 16 november 2017 met de titel: Circulaire economie kan rem op werkelijke duurzaamheid zijn.