2. Werk (2015)

Zet in op een 24-urige werkweek en onderzoek de mogelijkheid van een basisinkomen.

De hoge werkloosheid heeft alles te maken met de groeidwang van de huidige economie. Baanloze groei is geen overwaaiend verschijnsel. Om iedereen toch het recht op werk te kunnen garanderen, moeten we werk en inkomen eerlijker gaan delen.

De belangrijkste pijler van het huidige werkgelegenheidsbeleid is inzetten op economische groei. De motor daarachter is winstmaximalisatie door kostenbesparing, waarbij vooral arbeid wordt getroffen. Denk aan automatisering, robotisering, digitalisering, reorganisaties en door het verplaatsen van werk naar lagelonenlanden. Zo leidt groei van het BBP niet tot winst maar tot verlies van banen. Alleen bij een stevige groei van 1,5% of meer wordt dat verlies gecompenseerd. Maar het tijdperk van substantiële economische groei ligt voorlopig achter ons. Daarom is een werkgelegenheidsbeleid dat daarop gericht is op drijfzand gebaseerd. Baanloze groei is geen overwaaiend verschijnsel. Als mensen geen werk hebben, komt dat in veruit de meeste gevallen niet door persoonlijk falen. Er zijn simpelweg niet genoeg banen en die komen er voorlopig ook niet.

Daarnaast zullen door toenemende schaarste in de nabije toekomst de prijzen van energie, grondstoffen, voedsel en milieuherstel behoorlijk stijgen, zullen we nog lang hoog opgelopen schulden af moeten lossen en zal de koopkracht, ook van de middeninkomens, amper stijgen. Bovendien zijn we te afhankelijk van de export, hebben we de eigen maakindustrie verwaarloosd en sluit het onderwijs slecht aan op de behoeften van de samenleving, waaronder verduurzaming van de economie. Allemaal slecht nieuws voor het streven naar economische groei. We kunnen ons dan ook niet uit de crisis groeien.

De werkelijke basis

Om nog een andere reden is die wil en dwang om alsmaar economisch te groeien uiterst onwenselijk. Ondanks duurzame technologie leidt meer productie binnen de huidige economie tot meer milieuvernietiging, klimaatverandering en uitputting van grondstoffen. Zoals de economie nu werkt is ‘groene groei’ een illusie. Wanneer gaan op groei gefixeerde economen en politici eindelijk beseffen dat een vitaal milieu de werkelijke basis van het menselijk leven én van de economie is? En dus dat die groeidwang die basis elke dag verder ondergraaft? Er is dan ook geen andere conclusie mogelijk: het roer moet stevig om als we werk willen maken van voldoende banen en een goed milieu.

De meeste mensen voelen zich pas volwaardig lid van de samenleving als zij daar via betaald werk een bijdrage aan leveren. Door je werk ben je iemand. Zo zet je je kennis, talenten en creativiteit in. Het versterkt je zelfstandigheid en gevoel van eigenwaarde. Werk biedt voor velen een sociaal kader. Het recht op werk kunnen we garanderen door werk te verdelen. Dat hebben we in het verleden ook gedaan. Voor de oorlog werkten mensen vaak meer dan 60 uur per week. Na de oorlog zijn we eerst naar 48 en toen naar 36 uur gegaan. Elke generatie twaalf uur minder. Waarom nu dan niet van 36 naar 24 uur? Dat garandeert iedereen een baan.

De voordelen van werk delen zijn legio. Mensen worden niet uitgesloten, de uitgaven aan sociale uitkeringen dalen sterk, evenals stress en arbeidsverzuim bij werknemers, oudere werknemers kunnen langer doorwerken, de emancipatie wordt bevorderd, uitgaven aan psychische gevolgen van buitensluiting en de kosten van criminaliteit dalen. De extra tijd kan ten goede komen aan een leven lang leren, aan vrijwilligerswerk en zorgtaken, aan contacten met familie en anderen. Dat alles draagt in hoge mate bij aan de kwaliteit van het bestaan. Deze voordelen zijn zo groot, dat het onbegrijpelijk is dat we de hindernissen die er zeker ook zijn, nog niet uit de weg geruimd hebben.

Drie maatregelen nodig

Omdat mensen met 24 uur werken per week voldoende inkomen moeten hebben om goed van te kunnen leven binnen de grenzen die het milieu stelt, zijn in elk geval drie maatregelen nodig:

1. Een hoger netto uurloon door minder belasting op arbeid, een progressieve inkomstenbelasting boven modaal, meer belasting op vermogens en winst plus het bestrijden van belastingontwijking en -ontduiking.
2. Schaarse grondstoffen en milieuvervuiling worden zwaarder belast waardoor meer duurzame producten relatief goedkoper worden, wat de productie daarvan krachtig zal bevorderen. Honderdduizenden banen zijn te scheppen door recycling, duurzame landbouw, groene energie en het vergaand energiezuinig maken van huizen.
3. Bij het verdelen van werk kunnen we het ons niet veroorloven dat er, zoals nu, voor bepaalde beroepen te weinig geschoold personeel is en voor andere te veel. Onderwijs dient dan ook veel beter aan te sluiten op de behoeften van de samenleving en een daarop gerichte arbeidsmarkt.
   Wat daarnaast zeker zal helpen om van een 24-urige werkweek goed te kunnen leven is een minder materialistische leefstijl. Een leefstijl waarbij we meer met elkaar delen, want delen is welvaart vermenigvuldigen. Het voortdurend aangewakkerde verlangen naar alsmaar meer staat niet alleen op zeer gespannen voet met een goede kwaliteit van leven, maar ook met een houdbare economie. Door van arbeidstijdverkorting serieus werk te maken, krijgen we heel veel terug: een grote mate van bestaanszekerheid, meer vrij te besteden tijd, en een betere leefkwaliteit.

Tenslotte bevelen we aan de SER een onderzoek te laten doen naar de voor- en nadelen van de invoering van een basisinkomen in Nederland en op basis daarvan een experiment met het basisinkomen te starten met de mogelijkheid dit naar EU-niveau uit te breiden. De samenhang met arbeidstijdverkorting moet in dat onderzoek worden meegenomen.

Lancering in 2015

In 2012 is het Platform Duurzame en Solidaire Economie gestart met het schrijven van een 10-punten plan. De dwang om economisch alsmaar te groeien, een beperkt begrip van wat echte welvaart is; het zijn dezelfde krachten die achter de aanhoudende economische, sociale en ecologische problemen schuilgaan. Door die verwevenheid kunnen die problemen alleen in samenhang met elkaar worden aangepakt. Zo kan een ontspannen samenleving niet worden bereikt zonder herverdeling van werk en dat is alleen mogelijk als belasting verschuift: minder op arbeid, meer op vervuiling, gebruik van grondstoffen, winst en vermogen. Daardoor wordt de energietransitie vanzelf aantrekkelijker en komt ook de circulaire economie in zicht. Alleen als de economie weer in balans is met de Aarde, dienstbaar wordt aan de samenleving en de ongelijkheid afneemt, kan vertrouwen het winnen van de angst voor verandering.